Bractwo rycerskie Czarna Gwardia

Corvus

Religie hellenistyczne

Rozwój rozmaitych dziedzin wiedzy i różnorodnych zainteresowań naukowych szedł w parze ze wzrostem różnorodności wierzeń i praktyk religijnych. Nadal bardzo popularne były tradycyjne kulty greckiej religii, obok nich jednak, w odpowiedzi na zmienione warunki polityczne i społeczne, pojawiły się nowe kulty, związane na przykład z deifikacją osoby panującego. Niektóre kulty, mające w epokach wcześniejszych znaczenie lokalne, wśród nich kult boga-uzdrowiciela Asklepiosa czy misteryjny kult egipskiej bogini Izydy, stały się teraz wspólne dla całego świata hellenistycznego. W wielu przypadkach, w ramach procesu wzajemnego oddziaływania, kulty greckie bywały utożsamiane z obcymi, rozpowszechnionymi dotąd lokalnie we wschodniej części Śródziemnomorza. Takie wymieszanie tradycji było możliwe dzięki temu, że pierwotnie różne kulty proponowały te same metody przeciwdziałania ludzkim problemom. W innych przypadkach wierzenia lokalne i greckie po prostu żyły obok siebie. I tak na przykład mieszkańcy wsi w egipskiej oazie Fajum nadal czcili swojego dawnego boga-krokodyla i mumifikowali zmarłych, a jednocześnie oddawali cześć bogom greckim. Zgodnie z tradycją religii politeistycznych ci sami ludzie mogli uczestniczyć zarazem w kultach starych i nowych.

W nowych kultach epoki hellenistycznej istotną rolę odgrywał problem będący też przedmiotem rozważań wielu filozofów - problem zależności pomiędzy jednostką a tym, co wydawało się wpływać na jej życie, nieprzewidywalną siłą Losu, Tyche - jak mówili Grecy. Grecka religia już dawniej zajmowała się tym zagadnieniem, ale burzliwe dzieje ziem greckich od czasów wojny peloponeskiej sprawiły, że nabrało ono większego niż dotychczas znaczenia. Dzięki postępowi, jaki dokonał się w astronomii, ludzie poznali matematyczną precyzję niebieskich sfer wszechświata. Oczekiwali teraz, że religia pomoże im zrozumieć, dlaczego chaos ziemskiej egzystencji tak bardzo różni się od niebiańskiej harmonii. Coraz większą popularnością cieszyła się astrologia - z ruchu uważanych za bóstwa gwiazd i planet odczytywano wskazówki dotyczące najwłaściwszej metody postępowania.

Hellenistyczni bogowie obiecywali swoim wyznawcom, którzy szukali ochrony przed okrutną Tyche, ocalenie i wybawienie z opresji losu. Podobnej ochrony oczekiwano od potężnych monarchów, którym oddawano boską cześć w ramach ustanawianego w uznaniu wielkich zasług kultu określanego dziś mianem kultu władców. Ateńczycy na przykład w 307 roku p.n.e. ustanowili kult dwóch żyjących Macedończyków, Antygona i jego syna Demetriosa jako bogów-zbawców, kiedy obaj złożyli miastu wspaniałe dary i przywrócili demokrację (obaloną piętnaście lat wcześniej przez innego macedońskiego wodza). Jak większość kultów władców także i ten miał jednocześnie wyrażać rzeczywistą wdzięczność obywateli i schlebiać panującym w nadziei doznania z ich strony jeszcze większych łask. Z reguły królowie z dynastii Antygonidów nie mieli kultu w Macedonii, wiele miast w królestwach Ptolemeuszów i Seleukidów wprowadziło jednak formalny kult członków panującej dynastii, królów i królowych. Władający Egiptem Ptolemeusze byli uznawani za bogów wedle starej egipskiej tradycji. Pewna inskrypcja wyryta w 238 roku p.n.e. na polecenie egipskich kapłanów wymienia konkretne zasługi, będące udziałem boskiego króla i królowej: "Król Ptolemeusz III i królowa Berenike, siostra i żona, bogowie-dobroczyńcy [...] zapewnili (Egiptowi) dobry rząd [...] a (po klęsce suszy) poświęcili wielką część swoich dochodów dla ocalenia ludności i kupując zboże [...] ocalili mieszkańców Egiptu".1)

Inną formę ochrony zapewniały pełnym obaw ludziom bóstwa uzdrowicielskie. Od czasów Hippokratesa, który u schyłku V wieku p.n.e. założył swoją słynną szkołę medyczną na wyspie Kos, grecka nauka i medycyna odrzucały pogląd o nadnaturalnych przyczynach chorób i zaprzeczały skuteczności cudownych metod leczenia. Pomimo to w okresie hellenistycznym gwałtownie wzrosła popularność kultu Asklepiosa, syna Apollona, boga, który w swoich licznych sanktuariach leczył - jak wierzono - różne choroby i przypadłości. W sanktuariach tych ludzie proszący o pomoc nocowali w specjalnie przygotowanych dormitoriach i oczekiwali zesłanych przez boga snów, w których przepisywał im odpowiednią kurację. Zalecenia te obejmowały najczęściej dietę i ćwiczenia, ale liczne inskrypcje ufundowane przez wdzięcznych kuracjuszy mówią o cudownej terapii, a nawet o zabiegach chirurgicznych dokonywanych przez boga w czasie snu pacjenta. Typowa inskrypcja brzmi tak: "Ambrozja z Aten była ślepa na jedno oko [...] Wyśmiewała niektóre ze sposobów kuracji (opisanych w inskrypcjach wewnątrz sanktuarium) jako niewiarygodne [...] Lecz kiedy zapadła w sen, przyśniło jej się, że sam bóg stoi obok niej [...] bóg otworzył niewidzące oko i wlał w nie lekarstwo. Nim minął dzień, Ambrozja opuściła to miejsce wyleczona".2)

Inne kulty oferowały swoim wyznawcom tajemną wiedzę, która miała się stać kluczem do lepszego życia. Kulty te zapewniały przede wszystkim ochronę przed niebezpieczeństwami świata doczesnego, w mniejszym stopniu troszcząc się o los duszy czy też o życie pośmiertne. Jednak misteria ku czci bogini Demeter w Eleusis nadal przywiązywały szczególną wagę do nieśmiertelności duszy. W okresie hellenistycznym wzrosła popularność innych misteryjnych kultów: greckiego boga Dionizosa, szczególnie zaś egipskiej Izydy. Izyda - podobnie jak syryjska bogini Atargatis i anatolijska Kybele (zwana też Wielką Matką) - była bóstwem żeńskim, którego kult rozpowszechnił się w całym świecie hellenistycznym. Zyskał on poparcie ze strony Ptolemeusza I, który założył oficjalny ośrodek kultu w Aleksandrii. Ten sam król przekształcił egipskiego boga Ozyrysa - przystosowując go do greckich oczekiwań - w nowego boga Sarapisa, który, poza kultem samodzielnym, występował również jako małżonek Izydy. Sarapis w hellenistycznym świecie był szczególnie znany z cudów, które ocaliły wielu ludzi z katastrof morskich i ciężkich chorób. Na kult Izydy, która z upływem czasu stała się boginią świata śródziemnomorskiego, składało się wiele rozbudowanych rytuałów i liczne święta, łączące w sobie elementy religii egipskiej i greckiej. Wyznawcy Izydy mieli nadzieję osiągnąć stan oczyszczenia, a także uzyskać pomoc bogini w zwalczaniu złych wpływów wywieranych przez potężną Tyche.

To, że egipska bogini cieszyła się tak wielką popularnością wśród Greków (a później także wśród Rzymian), dorównując znaczeniem bogom tradycyjnego greckiego panteonu, jest najlepszym dowodem wzajemnego przenikania się wpływów kulturowych wewnątrz hellenistycznego świata. Równie ciekawym zjawiskiem było przejęcie języka greckiego i wielu elementów greckiej kultury przez licznych Żydów, głównie tych, którzy mieszkali w dużych żydowskich skupiskach, jakie powstały w hellenistycznych miastach poza Palestyną, na przykład w Aleksandrii. Na język grecki przetłumaczono nawet hebrajską Biblię. Dokonano tego na początku III wieku p.n.e. W Aleksandrii, jak głosi tradycja - na polecenie króla Ptolemeusza II. Zhellenizowani Żydzi zachowali jednak swoje tradycyjne praktyki religijne, a częściowo także obyczaje, pozostali też wierni monoteizmowi, odmawiając uczestniczenia w kulcie bogów greckich. Wydarzenia polityczne i przemiany kulturowe zachodzące w świecie hellenistycznym wywarły też wpływ na społeczność żydowską żyjącą w Palestynie. Kraina ta stała się przedmiotem długotrwałego sporu pomiędzy państwem Ptolemeuszów a monarchią Seleukidów; we władaniu tych pierwszych pozostawała przez cały III wiek p.n.e., w II wieku p.n.e. znalazła się zaś pod kontrolą Seleukidów. Obie dynastie zezwalały Żydom żyć zgodnie z ich tradycją, pod politycznym zwierzchnictwem arcykapłana w Jerozolimie. W II wieku p.n.e. społecznością żydowską zaczęły wstrząsać wewnętrzne spory dotyczące greckich wpływów i ich godzenia z judaistyczną tradycją. Król z dynastii Seleukidów, Antioch IV (panował w latach 175-163 p.n.e.), zdecydował się wesprzeć w tym konflikcie frakcję najbardziej zhellenizowanych Żydów, którym przekazał władzę religijną. W roku 167 p.n.e. Antioch zamienił jerozolimską Świątynię na przybytek syryjskiego boga Baal-Szamina, którego sam był wyznawcą, i zabronił dopełniania żydowskich obrzędów, takich jak święcenie szabasu i dokonywanie obrzezania. W Jerozolimie wybuchło powstanie, na którego czele stanął Juda Machabeusz. Po dwudziestu pięciu latach walk Żydzi odzyskali polityczną niezależność. Najsłynniejszym epizodem Powstania Machabeuszy było odbicie Świątyni i przywrócenie w niej kultu Jahwe. Ten wielki moment w żydowskich dziejach upamiętnia obchodzone do dziś święto Chanuka. To, że Żydzi, lud o bardzo mocnych tradycjach sięgających daleko w głąb dziejów, poddali się oddziaływaniu greckiej kultury, świadczy o istotnych przeobrażeniach, jakie dokonały się w życiu licznych, choć oczywiście nie wszystkich, mieszkańców hellenistycznego świata.

Świat ten pełen był nowych, nieznanych wcześniej zjawisk. Powstanie monarchii zmieniło kształt mapy politycznej i wywarło decydujący wpływ na dzieje greckiego świata. Kobiety z panujących dynastii, królowe i księżniczki, dysponowały wielkim majątkiem i posiadały nieporównywalnie wyższą pozycję niż mieszkanki dawnych greckich poleis. Hellenistyczni filozofowie starali się znaleźć sposób zapewnienia ludziom wewnętrznego spokoju pomimo gwałtownych przemian zachodzących w otaczającym ich świecie. Lekarze i inżynierowie szukali nowych dróg w naukach przyrodniczych i w matematyce. Ich odkrycia wzbogacały wiedzę teoretyczną, rzadko natomiast znajdowały praktyczne zastosowanie. W sferze religii nowe wierzenia i kulty miały zapewnić wyznawcom ochronę przed niebezpieczeństwami, jakie zagrażały ze strony Tyche. Pośród tych wszystkich przemian, jakie zachodziły na obszarach objętych oddziaływaniem greckiej kultury, codzienne życie większości ludzi pozostało takie samo jak dawniej. Podobnie jak ich przodkowie musieli oni ciężko pracować na roli, w winnicach, na pastwiskach, w rzemieślniczych warsztatach i sklepach, cierpiąc niedostatek i mając tylko ograniczone możliwości poprawienia swojej sytuacji materialnej i pozycji społecznej. Trudne, pełne znoju życie większości ludzi stanowi niezmienną cechę greckich dziejów w starożytności.

--------------------------------------------------------------------------------
1) W. Dittenberger Orientis Graeci Inscriptiones Selectae 56.
2) Inscriptiones Graecae IV, wyd. II, 1, nr 121.IV.

http://www.wiw.pl/historia/starozytnagrecja/106-religie.asp